'Zonder publieke ontmoetingsplekken is een wijk ten dode opgeschreven'

Interview met Joke van der Zwaard

In 2012 kwamen Joke van der Zwaard en Maurice Specht op het idee om een leeszaal op te richten, uit protest tegen het sluiten van de buurtbibliotheken in Rotterdam. Na met tal van bewoners gesproken te hebben en een vijfdaags festival georganiseerd te hebben, werd op 31 januari 2013 de Leeszaal Rotterdam West feestelijk geopend door schrijver Abdelkader Benali. 

Waarom moest de Leeszaal iets anders worden dan een nieuwe bibliotheek?

‘De overheid had besloten dat er geen bibliotheken meer in de buurt zouden zijn. Dan kun je proberen om zelf een bibliotheek te beginnen, maar we hadden geen geld voor boeken. Bovendien wilden we samen met de bewoners een publieke ruimte creëren, waar iedereen zich welkom zou voelen, waar je van alles kon doen op het gebied van lezen en cultuur en waar je de mogelijkheid zou hebben om ook zelf initiatieven te ontwikkelen. We hebben dat eerst uitgeprobeerd en zijn het vervolgens gaan doen. Uiteindelijk hebben we een veel grotere en mooiere boekencollectie gekregen dan we ooit voor mogelijk hadden gehouden.’ 

Hoe lukte het een zo divers publiek bij de Leeszaal te betrekken en behouden?

‘Het Oude Westen is een mooie gemengde wijk. Er wonen veel mensen met een laag inkomen, maar die zijn zeker niet allemaal laaggeschoold. Het Oude Westen kent bovendien een lange actiegeschiedenis. Toen wij de Leeszaal begonnen, konden we terugvallen op een sociaal-fysieke infrastructuur van groepen mensen en plekken waar zij samenkomen. We zijn daar naartoe gegaan en hebben bewoners gevraagd wat de Leeszaal volgens hen zou moeten zijn en wat zij daar zelf aan zouden kunnen bijdragen. We hebben ze wel individueel benaderd, omdat we wilden voorkomen dat in de Leeszaal bepaalde groepen dominant zouden worden. Wanneer je met zo’n diverse groep start, dan voelt iedereen zich er welkom. Als je langsloopt als Somaliër en je ziet andere Somaliërs in de Leeszaal zitten, dan stap je nu eenmaal eerder naar binnen. Die identificatie geldt ook voor jongeren, ouderen, mannen, vrouwen, hoog- en laagopgeleiden. Deze diversiteit behouden is niet zo moeilijk. Als je maar genoeg vrijwilligers hebt, die niet meer dan een paar dagdelen per week aanwezig zijn.’ 

Hoe draagt de Leeszaal bij aan sociale samenhang in de wijk?

‘Het is een toegankelijke plek, waar mensen binnen kunnen lopen en elkaar toevallig tegen kunnen komen. Niet zozeer om vrienden te worden, gewoon om in elkaars omgeving te verkeren. In de sociologie heet dat ‘vertrouwde vreemden’. Waar je op straat vaak iemand voorbijloopt zonder deze persoon te kennen, kun je in de Leeszaal ontdekken dat je iets gemeenschappelijks hebt. Dat je bijvoorbeeld allebei de krant leest, of dat je allebei geïnteresseerd bent in kookboeken, of dat je allebei naar hetzelfde culturele evenement gaat. Als er geen plekken meer zijn waar je elkaar kunt ontmoeten, is een wijk ten dode opgeschreven.

Iedereen is trots op wat we hier gecreëerd hebben. Dat we dit met elkaar gedaan hebben, zonder bemoeienis van een professional en zonder gemeentegeld.’ 

Zou de overheid niet meer moeten doen om plekken als de Leeszaal beschikbaar te stellen?

‘Ja. Het kost ons al de grootste moeite om de woningcorporatie, eigenaar van dit gebouw, ervan te overtuigen om de huurprijs omlaag te brengen. Maar met de gemeente valt helemaal niet te onderhandelen. Die vraagt altijd de hoofdprijs. Of stelt een pand tijdelijk beschikbaar tegen een lage prijs, maar verkoopt het voor je er goed en wel in zit. In ons onderzoek naar andere langer lopende bewonersinitiatieven in Rotterdam zien we dat veel initiatieven stuklopen op hoge vaste lasten. Je zou denken dat de gemeente haar maatschappelijk vastgoed inzet om haar eigen doelen te bereiken, zoals voor taallessen of het tegengaan van laaggeletterdheid. Maar niets is minder waar. De diensten Vastgoed en Sociale Zaken staan volledig los van elkaar. Als de gemeente werkelijk wil dat mensen dingen creëren, moet die ruimtes beschikbaar stellen waar mensen samen kunnen komen.’ 

In jullie boek De uitvinding van de Leeszaal stellen jullie dat het in een ‘achterstandswijk’ extra belangrijk is om geen achterstandsvoorziening maar een voorstandsvoorziening te zijn. Kun je uitleggen waarom?

‘Sommige voorzieningen in de wijk, zoals clubhuizen, zagen er vooral vandalismebestendig uit en nodigden weinig uit om naar binnen te komen. Zij waren heel erg gericht op een bepaalde doelgroep. Door een voorstandsvoorziening te creëren open je een wereld voor mensen die ze nog niet kenden en maak je duidelijk dat iedereen welkom is. Dus niet alleen ‘lastige jongens’ of ‘zielige vrouwen’. Zaak is dat het kwaliteit heeft. Daarom hebben wij een binnenhuisarchitect in de arm genomen die met alle gegeven spullen heeft gezorgd voor een mooie inrichting die toch niet te gelikt en af is.’