Marx in zijn tijd
Tweehonderd jaar na zijn geboorte is Karl Marx nog altijd springlevend. Maar wie was deze negentiende-eeuwse filosoof, econoom, historicus, politiek theoreticus, sociaal wetenschapper, journalist en revolutionaire socialist, die zoveel navolging heeft gekregen? Een impressie van zijn leven en werk.
1818
Karl Marx wordt geboren op 5 mei 1818 in Trier, deel van het koninkrijk Pruisen (het huidige Duitsland). Hij is de derde zoon van de advocaat Heinrich Marx en de in Nijmegen geboren Henriette Presburg. Samen krijgen Karl Marx’ ouders negen kinderen, van wie er twee al op jonge leeftijd sterven. Zijn beide ouders zijn van joodse komaf, maar ze bekeren zich later tot het protestantisme. Waarschijnlijk omdat zijn vader daar vanwege zijn beroep toe genoodzaakt is. Hoewel in het Trier van Marx’ jeugd grote armoede heerst, geldt dat niet voor het gezin Marx. Vader is een succesvol advocaat en moeder komt uit een welgestelde ondernemersfamilie, die later aan de basis staat van elektronicaconcern Philips. Zijn familie van moeders kant zal Karl in zijn latere leven nog regelmatig financieel te hulp schieten.
Over de jonge jaren van Karl Marx is weinig bekend. Tot zijn twaalfde jaar krijgt hij vermoedelijk privéonderwijs van zijn vader. Heinrich is een man van de Verlichting, met een grote interesse voor de ideeën van Kant en Voltaire. Hij zet zich in voor meer democratische hervormingen in Pruisen, dat geregeerd wordt door een absolute monarchie. Van 1830 tot 1835 gaat Marx naar het Friedrich-Wilhelm Gymnasium in Trier. Deze school staat bekend als een liberaal broeinest en is het lokale, conservatieve bestuur een doorn in het oog. In 1832 vindt er daarom een politie-inval plaats en worden verschillende docenten ontslagen. In deze jaren krijgt hij ook een controversiële relatie (vanwege het verschil in klasse) met de vier jaar oudere Jenny von Westphalen, dochter van baron Ludwig von Westphalen, een liberale aristocraat die voor Marx een belangrijke leermeester is geweest.
1835
Op zeventienjarige leeftijd schrijft Marx zich als rechtenstudent in aan de Universiteit van Bonn. Daar gaat hij volledig op in het studentenleven, duelleert met een medestudent en belandt in de gevangenis wegens dronkenschap en verstoring van de openbare orde. Op aandringen van zijn vader vertrekt hij na een jaar naar de serieuzere en hoger aangeschreven Universiteit van Berlijn, waar hij rechten en filosofie gaat studeren. Hier maakt hij kennis met de veelbesproken filosofie van de pas overleden Georg Hegel (1770-1831). Aanvankelijk moet hij weinig van diens ideeën hebben, maar dat verandert als hij in contact komt met de Jong-Hegelianen, een radicale groep studenten die de politieke, maatschappelijke en religieuze fundamenten van hun tijd ter discussie stellen.
1841
In 1841 promoveert Marx, dan 22 jaar oud, aan de Universiteit van Jena op een filosofische studie. Maar vanwege zijn radicale ideeën zit een academische carrière er niet in. Marx besluit zich op de journalistiek te richten. In 1842 gaat hij aan de slag bij Die Rheinische Zeitung, een progressieve krant in Keulen, waarvan hij binnen de kortste tijd hoofdredacteur wordt. Hierin keert hij zich voor het eerst fel tegen repressie en de uitwassen van het kapitalisme. Slechts een jaar later wordt de krant al door het Pruisische regime verboden, na een zeer kritisch stuk over de Russische monarchie.
1843
In 1843 trouwt Marx – inmiddels werkloos – met zijn jeugdliefde Jenny, met wie hij dan al zeven jaar verloofd is. Niet veel later vertrekken zij naar Parijs, dat dan het intellectuele centrum van Europa is. Alle democratische en socialistische denkers die ertoe doen lopen er rond. Marx ontmoet ze allemaal. Onder hen ook Friedrich Engels (1820-1895), zoon van een textielmagnaat, met wie hij een levenslange vriendschap sluit. Hier wordt hij definitief communist. In 1845 zet de Franse overheid op verzoek van de Pruisische koning Marx het land uit. Hij wijkt uit naar Brussel, eveneens een vrijplaats voor revolutionairen. Samen met Engels schrijft hij hier de Duitse Ideologie, volgens velen het boek waarin het concept van historisch materialisme het beste wordt uitgewerkt (lees hierover meer in Filosofie van Marx).
1847
Eind 1847 beginnen Marx en Engels aan hun beroemdste werk: het Manifest van de Communistische Partij, kortweg Communistisch Manifest. Het is bedoeld als revolutionair politiek programma voor de pas opgerichte Bond van Communisten. Niet lang na het verschijnen van het manifest op 21 februari 1848, breken in verschillende Europese landen daadwerkelijk revoluties uit. Zo wordt in Frankrijk de monarchie omver geworpen en de Tweede Franse Republiek gevestigd. De Belgische regering besluit Marx vanwege de dreigende revolutie in Frankrijk het land uit te zetten. Na korte omzwervingen in Parijs en Keulen wijkt Marx in juni 1849 naar Londen uit, waar hij de rest van zijn leven als stateloos burger zal doorbrengen. De eerste jaren in Londen zijn erg moeilijk. Het gezin Marx leeft continu op het randje van de armoede. Vier van de zeven kinderen overlijden in deze periode. Veel inkomsten heeft Marx niet. Het gezin wordt hoofdzakelijk door Engels onderhouden. De loyaliteit van Engels gaat zelfs zover dat hij zich opwerpt als vader van een kind dat vermoedelijk door Marx bij zijn huishoudster verwekt is.
1859-1883
Na het uitblijven van de proletarische revolutie ziet Marx in dat meer kennis over de werking van het kapitalisme nodig is. Hij brengt veel tijd door in de leeszaal van het British Museum, waar hij de werken van belangrijke politiek economen, zoals Adam Smith en David Ricardo, bestudeert en becommentarieert, naast een enorme hoeveelheid economische data. In 1859 publiceert hij zijn eerste economische studie, Bijdrage tot de kritiek op de politieke economie. Bedoeld als inleiding op wat zijn levenswerk moet worden: de serie werken over kapitaal. Uiteindelijk verschijnt tijdens Marx’ leven alleen deel I van Het Kapitaal, in 1867. Deel II en III worden na zijn dood door Engels bewerkt en gepubliceerd.
Politiek is Marx in zijn Londense jaren vooral actief in de Internationale Arbeidersassociatie, beter bekend als de Eerste Internationale, die in 1864 wordt opgericht. Marx wordt verkozen in de Algemene Raad en schrijft het beginselprogramma en de statuten van de beweging. Dat betekent echter niet dat zijn positie en ideeën onomstreden zijn. Hij krijgt het al snel aan de stok met de Russische anarchist Michail Bakoenin. En hoewel hij er op het congres in Den Haag in 1872 in slaagt om Bakoenin en zijn aanhangers uit de Internationale te zetten, komt de beweging deze scheuring niet meer te boven en wordt ze in 1876 opgeheven.
In de laatste jaren van zijn leven krijgt Marx aardig wat persoonlijke drama’s te verwerken. Eerst overlijdt in 1881 zijn vrouw Jenny en begin 1883 ook nog eens zijn oudste dochter, Jennychen. Marx komt deze klap niet meer te boven en sterft op 14 maart 1883. Hij wordt drie dagen later begraven op Highgate Cemetery in Londen, waar zijn boezemvriend Engels diens grafrede besluit met de profetische woorden: “Zijn naam zal door de eeuwen heen voortleven, en zo ook zijn werk."
Meer lezen over Marx
Een schat aan informatie over de werken en geschriften van en over Marx is te vinden op: www.marxists.org. Er is ook een Nederlandstalige (minder uitgebreide) versie: www.marxists.org/nederlands
Geschiedenis van het marxisme (1980) van Leszek Kolakowski geldt nog altijd als standaardwerk over de theorieën van Marx en zijn volgelingen.
Enkele recente biografieën die Marx nadrukkelijk in zijn tijd proberen te plaatsen:
- Karl Marx: grootheid en illusie (2017), Gareth Stedman Jones
- Karl Marx a nineteenth-century life (2013), Jonathan Sperber
- Liefde en Kapitaal (2012), Mary Gabriel
- Karl Marx: Een eigentijdse biografie (2010), Rolf Hosfeld
Spanning september 2018: Marx is dood, leve Marx
- Marx in zijn tijd
- Filosofie van Marx
- Marx over kapitalisme
- Het Communistisch Manifest in de 21e eeuw
- Marx' kompanen
- Wat Marx mij leert
- “Wij willen collega’s, geen concurrenten”
- Tien jaar crisis: tijd voor rechtvaardigheid
- Marx en de crisis
- “Donald Trump is de president van vervreemding”
- De dunne lijn tussen groei en diefstal
- De groene Marx
- De schijnwerpers op de 1 procent
- “Apart zijn alle vingers breekbaar. Samen vormen ze een vuist”
- Het is tijd voor rechtvaardigheid!