Marx en de crisis

Deze ontluisterende scene uit The Big Short, de verfilming van het gelijknamige boek van Michael Lewis over het ontstaan van de kredietcrisis, maakt aan de hand van één gesprek duidelijk hoe verrot de financiële sector was, na jaren van regels versoepelen en waarborgen opheffen. Kredietbeoordelaars liepen aan de leiband van hun opdrachtgevers: de banken die ingewikkelde financiële producten verkochten. Terwijl zij eigenlijk een onafhankelijk oordeel hoorden te vellen over de risico’s van de ingewikkelde financiële producten, ‘derivaten’ genaamd. Daar kwam dus niets van terecht.

In de jaren voor de crisis kochten banken over de hele wereld voor miljarden aan derivaten. Volgens The Financial Times vertegenwoordigden deze een waarde van maar liefst 1,3 biljoen dollar. Deze gigantische som geld was geleend aan mensen met weinig tot geen inkomen of vermogen, die dankzij deze ‘financiële innovatie’ toch een huis konden kopen. Voor velen van hen was dit een onverantwoorde lening, omdat zij niet in staat waren om aan de betaalverplichtingen te voldoen.

Toen steeds meer experts in de gaten kregen dat er iets niet klopte, begon de crisis zich te ontvouwen. Dat gebeurde in 2007, toen de markt voor de riskante hypotheekderivaten tot stilstand kwam, schrijft socioloog en historicus Robin Blackburn. Ineens werd de hele financiële sector bloednerveus. Niet alleen was voor de financiële instellingen vaak volstrekt onduidelijk wat de echte waarde van de eigen bezittingen was, ook had men geen idee hoe erg de problemen bij de concurrenten waren. Toen een jaar later het onmogelijke gebeurde, de val van zakenbank Lehman Brothers, stond de financiële wereld op de rand van de afgrond.

De staat van de financiële sector in 2008 stond in schril contrast met het ideaalbeeld dat vaak van de vrije markt geschetst wordt: dat van een markt waar perfect geïnformeerde en volkomen rationele actoren transacties met elkaar afsluiten. Door het doorverkopen van hypotheek-betalingen, uitgesplitst naar betaalmomenten en risicoprofielen, zou de markt als vanzelf risico’s en opbrengsten terecht laten komen bij de bank die daar het efficiëntste mee om kon gaan. “Zo kunnen Amerikaanse bedrijven hun risico’s effectiever managen, tegen lagere kosten”, aldus de Amerikaanse minister van Financiën Summers in 1999. Dat pakte anders uit. “De risico’s bleken niet zozeer beter gespreid, maar vooral beter verstopt te zijn”, aldus de informele onderzoeksgroep Sustainable Finance Lab. Het bleek de opmaat naar de grootste economische crisis sinds de Grote Depressie van de jaren dertig.

Terug naar Marx

Hoe kan een crisis in de Amerikaanse huizenmarkt ertoe leiden dat de hele wereld in de problemen komt? Is er sprake van een incident, een toevallige samenloop van omstandigheden, of van een crisis die raakt aan de fundamenten van het kapitalisme? Deze vragen kwamen op tijdens de crisis en vergen een stevige analyse van het economisch systeem. Daarom is het niet vreemd dat veel mensen opnieuw geïnteresseerd raken in het werk van Karl Marx, misschien wel de eerste en zeker de grootste criticaster van het kapitalisme. Maar wat kunnen we aan de hand van zijn werk te weten komen over deze crises?

Niets, is een interpretatie van sommige academici, want je kunt het werk van een wetenschapper uit de negentiende eeuw niet toepassen op de financiële en economische realiteit van vandaag de dag. Hoewel Marx in Het Kapitaal over de Londense bankencrisis van 1866 bijvoorbeeld schreef: “De crisis nam dit keer een overwegend financieel karakter aan”, benadrukte hij daarmee vooral dat ook het bestbetaalde deel van de arbeidersklasse getroffen kon worden. Opvallend is overigens wel het hoge déjà-vugehalte, zoals in de volgende passage: “Het uitbreken van de crisis in mei 1866 werd aangekondigd door het faillissement van een grote Londense bank, onmiddellijk gevolgd door de ineenstorting van vele financiële zwendelmaatschappijen.” Verander Londen in New York en 1866 in 2008, en de zin had niet misstaan in menig krantenartikel van rond de kredietcrisis.

De beperkingen van het werk van Marx liggen voor de hand: de economie zag er in de negentiende eeuw heel anders uit, met bijvoorbeeld een andere rol voor overheden en banken. Als econoom Geert Reuten zegt dat we voorzichtig moeten zijn met het zoeken naar antwoorden in de werken van Marx, dan doelt hij daarop. Maar daar staat een andere kant van het werk van Marx tegenover. Het is zijn systeemanalyse, met name in Het Kapitaal  en Grundrisse, die relevant is om te begrijpen waar crises in het kapitalisme vandaan komen. Ook zijn methode blijft relevant, en wordt nog steeds gebruikt door bijvoorbeeld politiek economen. Zij bestuderen de economie en crisis als het ware door de rode bril van Marx. Dat levert een hoop interessante inzichten op.

Is de crisis afgewend?

Tien jaar na de crisis rijst de vraag of we iets van de crisis hebben geleerd. In hun rapport over het tienjarig jubileum van de crisis zijn de economen van het Sustainable Finance Lab zeer pessimistisch: “Nu, tien jaar later, is de dynamiek van de financiële sector nog altijd groot en onvoorspelbaar. Veel nieuwe regels zijn ingevoerd, maar fundamentele hervormingen zijn uitgebleven. Banken en financiële markten zijn nog altijd nauwelijks te overzien. Wereldwijd zijn de totale schulden verder toegenomen. De financiële cyclus is nog niet beteugeld. We onderkennen nog altijd onvoldoende het bijzondere karakter van de financiële sector.” Hun advies? Stel regels in om de banken tot verantwoord gedrag te dwingen. Maak duidelijk wat het doel is dat banken voor ogen moeten houden. Betrek organisaties die belang hebben bij een stabiel financieel stelsel. En stel een toezichthouder aan die ook echt kan ingrijpen als het fout gaat.

Het is de vraag of zij gehoor krijgen in de Nederlandse politiek. In de VS is het tij van reguleren van de financiële sector, zoals dat opkwam vlak na de crisis, inmiddels alweer gekeerd. Neem bijvoorbeeld het deels terugdraaien van de Dodd-Frank Act, waarmee de voorwaarden voor het aangaan van door de staat gegarandeerde hypotheken zijn versoepeld. En of het nou de bitcoin, de aandelenmarkt, het aantal fusies van grote bedrijven of prijsstijgingen op de huizenmarkt zijn, overal komen nieuwe financiële bubbels op,  terwijl de schuldenlast wereldwijd sterk is toegenomen (zie grafiek onder). Bovendien blijft het nog maar de vraag, ook als de financiële sector aan banden wordt gelegd, of de fundamenten van de economie op orde zijn. Brenner stelt dat de winstvoet waarschijnlijk blijft dalen. Als hij gelijk heeft, voorspelt dat economisch roerige jaren.