Kan de prijzenwet helpen tegen de hoge inflatie?
Veel Nederlanders kunnen nauwelijks meer rondkomen vanwege de gestegen energiekosten en kosten voor levensonderhoud. Wat kan de overheid doen om deze mensen te helpen? Zou een oude wet uit 1961 uitkomst kunnen bieden?
Dat de overheid zich met de prijzen bemoeit is niet nieuw. ‘In zekere zin is er in het kapitalisme altijd prijscontrole geweest’, zegt emeritus hoogleraar economische geschiedenis Jan Luiten van Zanden. ‘Al in de late Middeleeuwen stelde de Nederlandse overheid een maximumprijs voor brood vast, om te voorkomen dat mensen in tijden van schaarste of hongersnood te veel voor hun brood moesten betalen’. Ook in latere perioden greep de overheid regelmatig in als de prijzen van essentiële goederen en diensten uit de hand liepen. Met het oog op een dreigende oorlog werd deze bevoegdheid in 1939 vastgelegd in een nieuwe wet. Om daarmee ‘de opdrijving van prijzen van goederen en diensten alsmede het hamsteren van goederen in geval van oorlog, oorlogsgevaar of andere buitengewone omstandigheden te voorkomen’. Deze zogenaamde Prijsopdrijvings- en Hamsterwet was bedoeld om in crisistijd onverantwoorde prijsstijgingen en voorraadvorming tegen te gaan.
Prijzenwet
Ook na de Tweede Wereldoorlog bleef de wet van kracht. Dat had te maken met de geleide loonpolitiek, die in de eerste jaren na de bevrijding een belangrijk onderdeel vormde van het Nederlandse politieke beleid. Professor Van Zanden: ‘Om de concurrentiepositie van het Nederlandse bedrijfsleven te versterken, mochten de lonen niet te veel stijgen. Om te voorkomen dat de kosten voor levensonderhoud uit de hand zouden lopen, controleerde de overheid ook de prijzen’. Zo mocht een pak melk in 1967 niet meer dan 58 cent kosten. ‘Melk was om meerdere redenen een strategisch product’, vertelt Van Zanden. ‘De landbouw was er in hoge mate afhankelijk van, maar er werd ook heel veel melk gedronken. Over de melkprijs werden destijds hevige debatten gevoerd’.
In de loop van de jaren zestig werd de geleide loon- en prijspolitiek langzaam losgelaten, vanwege de aantrekkende economie en de toenemende druk vanuit het bedrijfsleven. In 1961 kwam er een nieuwe Prijzenwet (een jaar later gevolgd door de Hamsterwet). Voortaan mocht de overheid alleen nog ingrijpen bij ‘onverantwoorde prijsverhogingen’. In 1982 werd de wet verder aangescherpt tot ‘een zich plotseling voordoende noodsituatie van de nationale economie’. Van Zanden: ‘Het idee was dat de markt zichzelf zou reguleren. Alleen in geval van nood was er de Prijzenwet. In de praktijk maakte de overheid hier nauwelijks gebruik van, zelfs niet tijdens de oliecrisis van de jaren zeventig’.
Internationale prijsafspraken
Vanaf de jaren tachtig raakte de Prijzenwet geheel in onbruik. Binnen het dominante marktdenken was geen plaats meer voor prijsregulering door de overheid. Toch denkt professor Van Zanden dat de oude Prijzenwet in de huidige energiecrisis weer van pas kan komen. ‘Voorwaarde voor effectief gebruik van de wet, is dat de markt uit een beperkt aantal spelers bestaat die een beperkt aantal producten leveren. Bij de Nederlandse energiemarkt is dat het geval’.
Hij wijst wel op het risico van het instellen van een maximumprijs als de wetten van de markt internationaal blijven regeren. Hij noemt als voorbeeld medicijnen. Van Zanden: ‘Nederland heeft ervoor gekozen om de medicijnprijzen te maximeren. Daardoor betaalt het vaak minder voor medicijnen dan andere landen. De keerzijde daarvan is dat de grote farmaceutische bedrijven minder medicijnen aan Nederland leveren, waardoor we nu met medicijn-tekorten kampen’. Zijn voorkeur gaat dan ook uit naar internationale prijsafspraken. ‘Op Europees niveau hebben ze ervoor gekozen om de enorme winsten van de energiebedrijven af te romen met een extra winstbelasting. Maar of die er gaat komen is nog maar de vraag. ExxonMobil heeft al een rechtszaak aangespannen tegen het EU-besluit’.
Terugdraaien privatiseringen
Zijn er nationaal dan nog mogelijkheden om meer grip te krijgen op de energierekening? Professor Van Zanden: ‘Naast de invoering van maximumprijzen, zou je als overheid grotere voorraden kunnen aanleggen om de markt te stabiliseren. Met gas heeft heeft zij dat het afgelopen jaar ook gedaan en daar zou je mee door kunnen gaan’. Ook het weer in publieke handen brengen van de energiebedrijven, zoals de SP voorstelt, is wat hem betreft een optie. ‘Inmiddels wordt vrij algemeen erkend dat het fout is geweest om de hele energiesector te liberaliseren. Ook omdat je een belangrijk deel van de zeggenschap hebt weggegeven aan buitenlandse bedrijven. Het weer terugdraaien van de privatiseringen lijkt me op termijn een mooie oplossing, al moet je wel goed onderzoeken hoe dat juridisch in elkaar zit, ook binnen de Europese context’.
Wat staat er in de prijzenwet?
De minister van Economische Zaken kan met instemming van de ministerraad, maximumprijzen vaststellen voor producten en diensten. Dat mag alleen in geval van een 'zich plotseling voordoende noodsituatie van de nationale economie', veroorzaakt door 'een of meer schoksgewijs optredende factoren', die ervoor zorgen dat de inflatie versneld oploopt. Zo'n maatregel is maximaal zes maanden geldig, en kan daarna met nog eens zes maanden verlengd worden. Het is strafbaar om een prijsmaatregel te overtreden. Gebeurt dit opzettelijk, dan is zelfs sprake van een misdrijf.