Globalisering is ons niet overkomen

Er liggen onversneden neoliberale keuzes ten grondslag aan het globaliseringsproces. Het is geen natuurverschijnsel, geen onvermijdelijk gevolg van technologische ontwikkelingen waar de politieke besluitvorming hooguit achteraan kon lopen. Anders dan Margaret Thatcher beweerde, was (en is) er wel degelijk een alternatief mogelijk.

“Voortgaande globalisering zal leiden tot een steeds dominantere dictatuur van de markt; tot grotere sociale verschillen, als gevolg van een proces van dubbele polari­satie – binnen landen en op wereldschaal, tussen landen; tot voortschrijdende levelling down (een neerwaartse spiraal, –red.) van lonen, arbeidsomstandigheden en sociale zekerheid; tot omvangrijkere migratiestromen; tot levensgevaarlijke ecologische verwaarlozing en vernieling; tot een grotere rol voor oncontroleerbare internationale instellingen en samenwerkingsverbanden en tot een verdere aantasting van de democratie. Maar ook het ontstaan van omvangrijke internationale crises kan niet worden uitgesloten.”

Als in 1996 zijn boek Grenzen aan de globalisering? verschijnt, is Robert Went een van de weinige economen die oog heeft voor de schaduwzijden van economische globalisering. Het is de tijd waarin de vrijheid van ­goederen, diensten, kapitaal en personen verheerlijkt wordt. Iedereen waar ook ter wereld zal daar uiteindelijk beter van worden, zo is de belofte. Na de val van de Berlijnse muur in 1989 en de daaropvolgende ineen­storting van de bureaucratische regimes in Oost-Europa en de Sovjet-Unie is de overtuiging dat het kapitalisme definitief heeft gezegevierd. Het ‘einde van de geschiedenis’ wordt aangekondigd. Alle landen die binnen de invloedssfeer van de Sovjet-Unie vielen, worden nu onderworpen aan de dictatuur van de markt.  ‘There is no alternative’, in de woorden van Margaret Thatcher. Bill Clinton noemt globalisering ‘het economische equivalent van een natuurkracht als wind of water’.

Gewillige politieke handlangers

Maar midden jaren zeventig kwam er in de hele kapitalis­tische wereld een einde aan de naoorlogse bloeiperiode. Onder meer veroorzaakt door de toegenomen concurrentie tussen geïndustrialiseerde landen, die leidde tot de ineenstorting van het stelsel van Bretton Woods. En door de stijgende prijzen voor grondstoffen uit ontwikkelingslanden, onder andere tot uiting komend in de ‘oliecrisis’ van 1973. De economische groei nam blijvend af, de winsten daalden en de werkloosheid steeg sterk. Keynesiaans vraagstimulerend overheidsbeleid dat tot dan toe soelaas had geboden bij economische neergang, leek niet meer te werken. Zowel de werkloosheid als de inflatie namen in de loop van de jaren zeventig verder toe. Ideeën die staatsingrijpen in de economie propageerden verloren terrein, ten koste van theorieën die de rol van de markt in de economie wilden vergroten. In het nieuwe paradigma dat binnen de politiek en de economische wetenschap dominant werd, waren liberalisering, meer concurrentie, vrije handel en meer markt kernbegrippen. Dat de neoliberale ideologie dominant werd, had te maken met de door de crisis gewijzigde krachtsverhoudingen tussen arbeid en kapitaal. Kapitaal kreeg wereldwijd steeds meer de overhand, daarbij geholpen door gewillige politieke handlangers als Thatcher, Reagan en Lubbers. Went schrijft: “Grote bedrijven en financiële instellingen profiteren, gebruikmakend van nieuwe technologische ontwikkelingen, van de grotere speelruimte die ontstond als gevolg van de internationale liberalisering van finan­ciële markten en van de door massale werkloosheid verzwakte positie van de vakbeweging om wereldwijd te investeren, speculeren, produceren, verkopen, onderdelen en halffabricaten in te kopen – global sourcing – en werk­nemers tegen elkaar uit te spelen.”

Dit proces leidde de overgang in van een internationale economie naar een ‘waarachtige wereldeconomie’. Nationaal economisch beleid moest ondergeschikt gemaakt worden aan internationale handel en financiën. “Economische globalisering, de internationale integratie van markten voor goederen en kapitaal – maar niet voor arbeid – werd een doel op zich dat hoog uittorende boven de nationale belangen”, stelt Rodrik in De Globaliseringsparadox. Gij zult globaliseren, was het gebod dat alle landen kregen opgelegd, ook die welke tot de jaren negentig binnen de invloedssfeer van de Sovjet-Unie vielen. Elke belemmering voor handel en kapitaal werd als onaanvaardbaar gezien. In 1997 overwoog het IMF zelfs om in de statuten op te nemen dat enige vorm van controle op kapitaalverkeer onverenigbaar was met het lidmaatschap van het Fonds. Dit voorstel kwam er uiteindelijk niet doorheen, omdat niet lang daarna in Azië een grote financiële crisis uitbrak, maar het geeft wel aan hoe sterk het geloof was bij de meeste politici, economen en beleidsmakers in de zegeningen van vrije markten en vrij kapitaalverkeer. Ook de wereldwijde financiële crisis van 2008, die het failliet toonde van het systeem van ongereguleerde financiële markten, leidde niet tot een herziening van de mondiale economische orde. De factor kapitaal bleef onverminderd dominant.