Het begin van een nieuwe antithese in de politiek

De verschillen in de politiek worden steeds kleiner, hoor je journalisten vaak zeggen: rechts en links zouden steeds meer in elkaar overlopen. Ik zie dat niet, ik zie in de politiek juist meer verschillen en nieuwe ideologische tegenstellingen ontstaan. Tussen partijen die de gemeenschap als uitgangspunt nemen en partijen die vooral geloven in de belangen van het individu. Mogelijk ligt hier het begin van een nieuwe ‘antithese’.

In die gedachte werd ik gesterkt door 'De terugkeer van het algemeen belang. Privatiseringsverdriet en de toekomst van Nederland', een boek van Roel Kuiper. Daarin beschrijft deze senator voor de ChristenUnie het ‘privatiseringsverdriet’ dat de politiek de afgelopen dertig jaar over de samenleving heeft uitgestort, door de invoering van marktwerking en de verkoop van publieke diensten. Kuiper heeft recht van spreken, hij was voorzitter van de commissie van de Eerste Kamer die onderzoek heeft gedaan naar de politiek van privatisering en verzelfstandiging. Kuipers oordeel is hard, hij spreekt van de ‘uitverkoop van Nederland’ en ‘verraad aan de publieke zaak’.

Dit boek laat helder de nadelen zien van de verzelfstandiging van de NS en de verkoop van de energiebedrijven, maar ook de negatieve gevolgen van dit beleid voor de zorg (zoals de AWBZ) en de sociale zekerheid (waaronder de WAO). Kuiper heeft bovendien een goed oog voor de gevolgen van dit marktdenken voor de samenleving: ‘Na dertig jaar is duidelijk dat een politiek die dacht in termen van marktwerking, efficiency en concurrentie meer vertrouwensrelaties geschaad heeft, meer onbehagen bij burgers heeft aangewakkerd en ook meer Europa heeft gebracht dan menigeen lief is.’

Het is niet toevallig dat in de senaat de ChristenUnie samen met de SP het initiatief nam tot een parlementair onderzoek naar de politiek van meer markt en eigen verantwoordelijkheid. In deze partijen wordt al veel langer nagedacht over de maatschappelijke gevolgen van dit neoliberale denken. Het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie publiceerde in 2005 'Over de schutting. Op weg naar nieuwe solidariteit.' Het Wetenschappelijk Bureau van de SP schreef in 2001-2002 de serie brochures De uitverkoop van, over energie, openbaar vervoer, publieke diensten en sociale zekerheid.

Roel Kuiper laat zien hoe onder de premiers Lubbers (CDA), Kok (PvdA) en Balkenende (CDA) het neoliberale denken vanuit de Verenigde Staten (Reagan) en het Verenigd Koninkrijk (Thatcher) overwaaide naar Nederland en hier van VVD tot GroenLinks kritiekloos werd overgenomen. Kuiper laat ook zien dat dit marktdenken vreemd is aan de Nederlandse politiek, door een treffend citaat van Thorbecke, de grondlegger van het liberalisme in Nederland: ‘De burgerij van uitsluitend najagen van bijzondere belangen afleiden, en richten op het algemeen belang,’ dat noemde hij de taak van de overheid.

Kuipers analyse van het neoliberalisme als een ons vreemde manier van denken is voor mij heel herkenbaar. Dat geldt ook voor zijn beschouwing over de ‘systeemwereld’ van de economische politiek, die haaks staat op de ‘leefwereld’ van de mensen, ‘schurende logica’s’ die het bestuur vervreemden van de burgers. Dit past goed in de idee van ‘soevereiniteit in eigen kring’ van Abraham Kuyper, maar deze analyse van systeem- en leefwereld doet ook denken aan de linkse filosoof Jürgen Habermas, die beschreef hoe de logica van de markt strijdig is met de logica van zorg, onderwijs of sociale zekerheid.

Abraham Kuyper zou waarschijnlijk vreemd hebben opgekeken dat hij in één adem wordt genoemd met socialisten. Hij was in de negentiende eeuw de man van de ‘antithese’ tussen enerzijds de christelijke partijen anderzijds de liberalen en socialisten. Het boek van Kuiper laat zien hoe nu een nieuwe antithese zich aftekent, niet gebaseerd op religieuze beginselen, maar wel op verschillen in wereldbeeld. Tussen D66 en VVD, die volharden in het marktdenken, en SP en ChristenUnie, die politiek zien als het behartigen van het algemeen belang. Met daartussenin een herbronnende CDA en een weifelende PvdA.

Natuurlijk blijven de verschillen tussen ChristenUnie en SP groot, dat laat het boek van Kuiper ook goed zien. Bijvoorbeeld in zijn kritiek op de verzorgingsstaat, die volgens hem zou hebben geleid tot een ‘calculerende burger’ die vooral uit is op zijn eigen voordeel. Daar ben ik het niet mee eens. Gedeelde sociale zekerheid lijkt mij juist een dam tegen calculerend gedrag, dat vooral wordt bevorderd door de markt. En ik mag natuurlijk niet nalaten op te merken dat de ChristenUnie nu samen met D66 een regering in het zadel houdt die een uitgesproken neoliberale politiek voert. Toch doet het me goed om te zien dat in onze partijen serieus wordt nagedacht over nieuwe wegen in de politiek, wegen die elkaar in de toekomst mogelijk vaker zullen kruisen.