De menselijke maat
Als het goed gaat met de buurt, gaat het meestal ook goed met de bewoners. En andersom. Daarom moeten we stoppen met het uitkleden van buurten, wijken en dorpen en afrekenen met de doorgeschoten schaalvergroting. Of we het nu hebben over de zorg, het onderwijs, de sociale zekerheid of de winkels en nutsbedrijven. Op al die terreinen leidt schaalvergroting tot bureaucratische controlegekte en een overvloed aan overbodige en topzware managers. Schaalvergroting vervreemdt mensen van de publieke zaak en haalt hun motivatie weg om zich voor de eigen omgeving in te zetten. Door voorzieningen meer te organiseren op buurtniveau en bewoners meer zeggenschap te geven kunnen we de publieke sector heroveren op de grijze pakken die er bezit van hebben genomen tegen topsalarissen.
De afgelopen jaren zijn burgers en hun bestuur uit elkaar gegroeid. Een enorme kloof die echter niet is ontstaan omdat mensen zich afkeren van de politiek, maar vooral omdat politici besturen met hun rug naar de burgers. De meeste mensen willen graag meepraten en meebeslissen. Dat heb ik volop gemerkt tijdens mijn twee jaar durende verkenningstocht door het land, waarbij ik bezoeken heb afgelegd aan scholen, jeugdzorg, politie, brandweer, GGD, gevangenissen, ziekenhuizen, reïntegratiebedrijven en verzorgingshuizen.
In de huidige politiek is onvoldoende besef welke negatieve gevolgen verkeerd beleid heeft voor de samenleving. De terugtrekkende overheid beloofde meer vrijheid voor professionals, maar heeft in de praktijk ruimte gegeven aan een nieuwe kaste van managers, die zich hebben genesteld in de top van (semi)publieke instellingen.
Schaalvergroting had scholen, zorginstellingen en politie efficiënter moeten maken, maar zadelde in werkelijkheid mensen op de werkvloer op met onnodige bureaucratie. Onderwijzers, verzorgers, politieagenten en andere mensen die zich inzetten voor de publieke zaak, hebben hart voor hun werk en vragen om ons vertrouwen. Door managers en protocollen op hen af te sturen hebben veel mensen de moed en de bezieling verloren.
Leerfabrieken met duizenden leerlingen slagen er niet meer in om hun scholieren de aandacht en opvoeding te geven die ze nodig hebben. De jeugdzorg bestaat op dit moment uit 15 professionele organisaties, terwijl dat er maar één zou moeten zijn. Specialisten en huisartsen moeten elke dag meer dan een uur administratie doen. De politie kan maar een derde van de beschikbare tijd besteden aan het vangen van boeven. Tijdens mijn bezoeken heb ik ook de mentale gevolgen gezien van de politiek van schaalvergroting: de beroepseer in de publieke sector is volkomen uitgehold. Veel mensen die ooit vol overtuiging kozen voor hun beroep, zijn cynisch geworden. Over hun werk, maar vooral over de politiek. Die ontevredenheid verspreidt zich over hun leerlingen, patiënten en cliënten.
Nederland kan niet worden bestuurd vanuit ministeries, dat hebben we in het verleden gezien. Maar voorzieningen kunnen evenmin worden gestuurd door managers, dat is de les die we nu moeten leren. Publieke voorzieningen zijn bedoeld voor mensen en worden betaald door mensen. Het ligt daarom voor de hand om hen als opdrachtgevers meer zeggenschap te geven. Dat kan om te beginnen door de macht van de managers te verminderen en voorzieningen zo dicht mogelijk bij de mensen te organiseren. Daarmee wordt lokaal maatwerk mogelijk. Ik ben ervan overtuigd dat alleen een terugkeer naar de menselijke maat burgers weer vertrouwen kan geven.
Bijvoorbeeld door voldoende sport- en speelvoorzieningen te organiseren in de buurt, een terugkeer van buurthuizen en buurtwerk en investeringen in wijkverpleegkundigen en maatschappelijk werk. Wijkagenten en – zoals ze in Amsterdam zeggen – buurtregisseurs moeten toezicht houden op de buurt. Jongeren en ouderen moeten terecht kunnen bij consultatiebureaus in de wijk, die ook opvoedingshulp geven aan ouders.
Lokaal maatwerk betekent ook dat we een einde maken aan de massale verzorg- en verpleeghuizen. Ouderen moeten zo lang mogelijk zelfstandig en anders met anderen onder één dak laten wonen. Bureaucratie en zinloze regelgeving beletten kinderen om op eigen erf een aanleunwoning te bouwen voor hun eigen ouders, terwijl meergeneratiewonen de oplossing voor héél veel problemen op het gebied van kinderopvang, mantelzorg en ouderenhuisvesting zou kunnen vormen. Ook de grootschalige scholen zouden afgeschaft moeten worden en vervangen door scholen waarin de leerling en de docent weer centraal kan staan in plaats van het van bovenaf gedicteerde managementprotocol. Leerlingen op het (V)MBO komen beter tot hun recht in kleinere en praktijkgerichte scholen dichtbij huis, dan in leerfabrieken met een opgelegde “brede leerweg”. Vaak verafgelegen huisartsenposten met gebrekkige hulp moeten we vervangen door wijkgezondheidscentra, die altijd bereikbaar zijn. Commerciële reïntegratiebedrijven zouden plaats moeten maken voor gemeentelijke leer- en werkbedrijven, die mensen direct kunnen helpen aan een stage of aangepast werk.
We kunnen buurten leefbaar en bereikbaar maken door betere afspraken met woningcorporaties en vervoersbedrijven. Het voorzieningenniveau in de buurten en woonkernen op het platteland kan op niveau komen door betere licentieafspraken met dienstverlenende bedrijven, zoals supermarkten, banken en postkantoren. Scholen moeten leerlingen verantwoordelijkheid bijbrengen voor de buurt, door maatschappelijke stages aan te bieden en jongeren te laten meehelpen bij buurtbeheer en buurtonderhoud.
Doorgeslagen grootheidswaan van bestuurders en managers heeft positief ingestelde mensen vergiftigd met cynisme. Het schaamteloos vooropstellen van het eigen belang door sommigen heeft hele beroepsgroepen bezoedeld. Bestuurders en managers krijgen topsalarissen, maar leveren daarvoor allerminst topprestaties - zoals blijkt in de ziekenhuizen en energiebedrijven. Dat kost niet alleen veel geld, maar ook veel vertrouwen.
Door doorgeschoten liberalisering, schaalvergroting en daaruit voortvloeiende controlegekte hebben opeenvolgende regeringen het publiek steeds verder vervreemd van de publieke voorzieningen en hun betrokkenheid daarbij. Dat was kortzichtig en uiteindelijk contraproductief. Laten we die ontwikkeling keren. In de komende kabinetsperiode moet er uitgegaan worden van de menselijke maat. Door kleinschalige voorzieningen in de buurt te brengen en te houden en veel meer zeggenschap aan bewoners over hun eigen omgeving te geven, kunnen we de publieke zaak weer teruggeven aan de mensen voor wie al die voorzieningen per slot van rekening bedoeld waren. Dat is niet alleen fatsoenlijk, maar ook heel verstandig.
